Na het onderzoek God in Nederland dat vandaag werd gepresenteerd, blijven een aantal vragen hangen. Enkele media benadrukken bijvoorbeeld dat de uitkomsten van dit onderzoek zo anders zijn dan de uitkomsten van de grootschalige verkenning van de WRR eerder dit jaar. Een tweede punt van aandacht is hoe we de gepresenteerde cijfers moeten duiden. En het derde punt van aandacht is welke grote lijnen en ontwikkelingen zichtbaar zijn in de resultaten. Hierbij een korte analyse, reacties met andere zienswijzen zijn natuurlijk van harte welkom.
1. Zijn de cijfers van het onderzoek 'God in Nederland' anders dan de cijfers van 'Geloven in het Publieke domein', de verkenning van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR)?
Het Nederlands Dagblad opent met: ,,Begin dit jaar constateerde de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid dat religie weer 'in' is, en bezig met een opmars. Vanmiddag wordt in Hilversum het onderzoek God in Nederland 2006 gepresenteerd, dat nadrukkelijk tot een andere conclusie komt.'' Is dat nu werkelijk zo?
Mijns inziens niet. De voornaamste conclusie die de WRR trok, was dat religie nooit echt weggeweest is (en dus helemaal niet 'terugkomt', zoals het ND schrijft). Die religie wordt door moderne mensen alleen op andere manieren vormgegeven dan vroeger. Dus niet langer voornamelijk via kerken en instituten, maar veel meer via 'ongebonden spiritualiteit', een groep die volgens de WRR net zo groot is als de groep 'christenen', samen goed voor zo'n vijftig procent van de bevolking. Er is sprake van een transformatie van religie, zoals de WRR schetst, en niet van een opleving of terugkeer. Hooguit in de publieke opinie, waar religie naar acht jaar goddeloos Paars inmiddels weer 'mag'.
Ook de onderzoekers van GiN zelf maken zich schuldig aan een afzetten tegen het WRR-rapport. De onderzoekers noemen een daling van vijf procent in het aantal mensen dat zich 'gelovig noemt' op zichzelf genomen geen spectaculaire daling, maar wel een belangrijk gegeven “gelet op de door vrijwel iedereen verkondigde opvatting dat godsdienst weer ‘in’ is”. Godsdienst is weer in, maar dan met name in de publieke opinie.
De interpretatie van de resulaten staat of valt met de onderverdeling in categoriën. God in Nederland (GiN) verdeelt de onderzochte Nederlanders op een andere manier dan de WRR. GiN spreekt onder andere over mensen met een 'immanente overtuiging', mensen die bijvoorbeeld bepaalde krachten in zichzelf zoeken. De WRR heeft echter een aparte onderverdeling in humanisme (niet-humanistisch, gemiddeld humanistisch en humanistisch). Hebben deze mensen in het onderzoek van GiN een 'immanenten overtuiging'. Zijn ze wel of niet 'gelovig'? Met andere woorden: de twee onderzoeken kunnen moeilijk met elkaar vergeleken worden.
De grote lijnen in beide onderzoeken zijn echter helder en precies gelijk. Wat ons bij de tweede vraag brengt.
Hoe moeten we de gepresenteerde cijfers duiden?
De opzet van GiN is anders dan die van de WRR. GiN heeft als doel om de geloofsbeleving van Nederlanders te onderzoeken, de WRR onderzoekt veel meer de maatschappelijke relevantie van die geloofsbeleving. De eerste is meer kwantitatief onderzoek, terwijl de tweede wat meer duiding geeft in een kwalitatief onderzoek. Niet voor niets levert het GiN-onderzoek verschillende interpretaties en koppen in de media op.
Groot voordeel van het GiN-onderzoek is dat het goed vergeleken kan worden met eerder gelijk onderzoek. Daarmee schetst het een zeer betrouwbaar beeld van de ontwikkelingen in de afgelopen veertig jaar op religieus gebied in Nederland. Alleen met vergelijkingsmateriaal weet je of er dingen veranderd zijn in Nederland en krijgen cijfers pas betekenis.
Welke grote lijnen en ontwikkelingen zijn zichtbaar in de beide onderzoeken?
In de eerste plaats is er zonder twijfel sprake van een heftige ontkerkelijking in enkele tientallen jaren. Grote winst van het WRR-rapport was dat zij aantoonden dat -zoals vaak werd gedacht- die ontkerkelijking echter niet per definitie ook een secularisatie was. Dat beeld wordt bevestigd door GiN: hoewel het percentage dat zegt 'gelovig' te zijn iets afneemt in tien jaar (met vijf procent een zeer kleine verschuiving), is het groter nieuws dat er inderdaad een transformatie plaatsvindt van institutionele godsdienst naar ongebonden spiritualiteit.
Daarbij is de kritische kanttekening die GiN plaats denk ik wel terecht. Het beeld dat (volgens mij ten onrechte) leefde na de publicatie van de WRR (religie komt weer helemaal terug) is niet terecht. Aan de andere kant is de secularisatiethese, dat een vorderende wetenschap, kennis en ontwikkeling automatisch leidt tot een verdwijnen van religie, ook pure onzin. Ja, religiebeleving neemt iets af in Nederland. Maar de mens is en blijft een religieus wezen en zoekt naar antwoorden op vragen die het verstand overstijgen en vindt die antwoorden ten dele in religie. Waar in Nederland religiebeleving minder wordt, groeien religies in andere delen van de wereld als kool.
Een derde lijn die uit het onderzoek naar voren komt, is de verlegenheid van Nederlanders. Ergens voelen ze zich gedwongen om af te rekenen met religie (ze gaan niet meer naar de kerk, lezen minder in de bijbel), maar kunnen het op cruciale momenten toch ook niet loslaten (kerkgebouwen moeten blijven bestaan, mensen bidden ineens bij overlijden of rampen, religie is een belangrijke bron van normen en waarden). Het is bijna een soort puberale houding: je weet dat religie goed is, dat het je leven verrijkt, dat het antwoorden op levensvragen kan geven, maar je 'doet er toch maar niet aan'.
Lees ook op deze blog:
De resultaten van het onderzoek God in Nederland
Zo. Boven dit stukje staat nu eens lekker demonstratief geen kop
Onderzoek 'God in Nederland': Aantal gelovigen neemt iets af
Lees ook:Onderzoek ‘God in Nederland’: Aantal gelovigen neemt iets af
Lees ook:Slechts kwart Europeanen ‘niet-religieus’
Lees ook:De resultaten van het onderzoek God in Nederland
Lees ook:De niet-religieuze niet-humanistische mensch
Lees ook:‘Sociologen moeten zich niet aan godsdienst wagen’
David,
Je hebt gelijk. Warrige uitkomsten en het ANP gaat er mee aan de haal om de triomftocht van het atheïsme te verkondigen.
Wat mij als academicus opvalt, is dat men beweert dat 40 % van de Nederlanders traditioneel volgens alle leerstellingen van hun kerk (prot., r.k., oosters-orthodox, oosters-katholiek, Jehovah’s) gelooft, terwijl even later hetzelfde amateur-Onderzoek claimt dat 61 % van de mensen buitenkerkelijk zijn. Hoe kan dat nu? 61 + 40 = 101. Geen 100 %. Volgens mij zijn er disjuncte antwoorden aan elkaar gekoppeld.
Daardoor wordt dit onderzoek tamelijk waardeloos. Dat het ANP claimt dat 40 % atheïst is in Nederland, komt uit het niets vallen. De meeste buitenkerkelijken (en volgens mij en het CBS zijn nog altijd 35 % + 25 % = 60 % van de Nederlanders officieel lidmaat van een christelijk kerkgenootschap, wat dus de claim van God In Nederland ondermijnt) geloven wel in een bepaalde vorm van God, maar hebben zich afgescheiden van ofwel hun kerken ofwel het atheïsme van hun oudergeneratie (onder socialisten en communisten althans).
Het Onderzoek zegt veel dingen zonder samenhang. Feit blijft, dat de kerkgang sterk is teruggelopen. Hiervoor is vooral de katholieke afval na het Tweede Vaticaans Concilie verantwoordelijk. Zo bezocht in 1966 nog 75 % van de katholieken elke week de zondagsmis, en reeds in 1978 nog maar minder dan 50 %, thans ligt het – vooral in het zuiden – onder katholieken op een droevig niveau tussen 5-12 % elke zondag. Van de katholieken. Van de bevolking zit zo’n 20 % elke zondag in de kerk, en 43 % regelmatig. Zegt CBS. Misschien weten de onderzoekers van de KRO/RKK het beter?
Ik snap er in elk geval niets van en weet dat dit soort statistische claims onbetrouwbaar zijn. Het ANP en NOS kunnen ofwel niet lezen, ofwel willen ze bewust het beeld verspreiden van de triomf van het atheïsme, terwijl er maar heel weinig echte atheisten in Nederland zijn.
Dat mensen de kerk verlaten hebben ligt enerzijds aan de liberale en links revoluties die in de kerkgenootschappen vanaf 1960-1980 opgetreden zijn waardoor zelfs godsdienstbedienaren zelf de geloofswaarheden onderuit schoffelden. Dat is vooral in de R.K. Kerk gebeurt met bewegingen als 8-Mei en toonaangevende auteurs als Oosterhuis en Huijbers, ex-priesters waarvan in elk geval de laatste in 2002 zei dat hij “eindelijk met God afgerekend had” en overtuigd atheïst was geworden….
Een niet te onderschatten factor is echter ook dat het media-overwicht verschoven is ten gunste van vrijzinnig-links rond 1965-1970. Niet langer vastenmeditaties op KRO-TV, maar discussies over kapitalisme en de DDR en ‘waarom de Opstanding niet waar kan zijn’. Dat heeft bij veel mensen in Nederland een anti-religieus sentiment ingedrukt, namelijk dat religie dom of achterlijk zou zijn en de vaart der volkeren het afschudden van de Kerk nodig zou hebben. Die grootse schaamte voor geloof en getuigenis van Christus, werkt nog altijd door. Mensen – ik ook – zijn schuchter in het openlijk belijden van hun geloofsovertuiging. Vooral omdat anti-religieuze mensen vaak heel overheersend zijn en de media op hun hand hebben. In de VS ligt dat evenwicht door een absolute vrijheid van mediatoegang (in Nederland tot de komst van internet was de media zéér overheerst door bepaalde cliques) anders, in Polen en Afrika ook, omdat men daar lang verstoken bleef van dogmatisch anti-christianisme van de westerse vrijzinnigheid.
Maar zoals in Polen ook lang mensen toch wel bang waren om in overheidsfuncties onder communisme katholiek geloof te belijden, zo is daar op dit moment een grote religieuze revival en is gisteren met 60 % voor een absolute bescherming van ongeboren leven in de grondwet gestemd. Er was echter 75 % in het parlement nodig, en de Recht en Orde-Partij (gematigd-katholiek nota bene) vond niet nodig te steunen.
En West-Europa geeft demografisch en ideologisch allang niet meer de toon aan in de wereld. De dynamiek is niet te stoppen. Waar zal die naartoe uitvallen? Naar Amerikaans apocalyptisch evangelicalisme? Naar Chinees staatsatheïsme? Of naar islamisme? Of toch terug naar de oude, zich bewezen hebbende zekerheden van onze eigen Hollandse voorouders (katholiek in elk geval als je maar lang genoeg terug gaat)? Ik weet het niet. Wel weet ik, dat de triomftocht van de vrijzinnigheid in Nederland echt wel op haar retour is. Ondanks politieke overwinningen. De politieke elite is zelf altijd laat met weerspiegeling van volksmening.
Onder pubers is nu soms nog een schroom van geloof en stoer “ik ben atheïst” te zien, maar eerder vanwege bepaalde media. In de onzekere wereld van nu, zijn maar heel weinig mensen met overtuiging atheist.
volgens mij zijn er in nederland best veel atheisten, maar het is gewoon veiliger en makkelijker om te zeggen, ik begrijp het , dan om uit te leggen waarom je niet geloofd, de mens is nu eenmaal een kuddedier en behoord graag tot een veilige grote groep.
“Het is bijna een soort puberale houding: je weet dat religie goed is, dat het je leven verrijkt, dat het antwoorden op levensvragen kan geven, maar je ‘doet er toch maar niet aan’.”
Als ik deze woorden lees, heb ik daar wel wat kanttekeningen bij. Als mensen zich van de kerken afkeren, betekent dat blijkbaar dat de religie zoals die daar beoefend wordt, niet goed blijkt te zijn, het leven van mensen niet verrijkt, en dat de antwoorden op levensvragen er blijkbaar niet gevonden worden. Het lijkt me niet juist om deze mensen een “puberale houding” te verwijten. Terecht wordt opgemerkt dat ontkerkelijking niet per definitie gelijk staat aan secularisatie; veel mensen zijn zich bewust van hun geestelijke behoefte, maar hebben nog geen plaats gevonden waar in deze behoefte wordt voorzien.
Gelukkig hebben velen ondervonden dat zij werkelijk geestelijk gevoed kunnen worden en dat zij bevredigende antwoorden op levensvragen kunnen krijgen door met Jehovah’s getuigen de bijbel te bestuderen. Hiermee wordt een basis gelegd, waarop wordt voortgebouwd door middel van verder bijbels onderwijs in de koninkrijkszalen van de getuigen.